Achtergrond

Digitalisering kan de zorg betaalbaar houden en een antwoord zijn op personeelstekorten, maar het heeft ook een groot risico. Veel IT-toepassingen zijn ontworpen zonder rekening te houden met mensen die daar minder vaardig in of bekend mee zijn. Dat vergroot gezondheidsverschillen. Daar probeert het Citrienfondsprogramma Digitaal mee in de zorg iets aan te doen.

Tekst: Joost Bijlsma ¦ Fotografie: Thomas Duiker

Eugenie Mac-nack neemt Utrechtse geneeskundestudenten regelmatig mee naar de Utrechtse wijk Overvecht. Daar laat ze aanstaande artsen zien wat armoede en eenzaamheid met je leefstijl doen. ‘Het is goed dat die studenten even uit hun rijke witte bubbel komen, om van iemand zoals ik te horen hoe het is om hier met weinig geld te leven. Dat helpt ze om zich in te leven in de patiënten die ze later op hun spreekuur krijgen’, vertelt ze in buurthuis De Boog. Uit eigen ervaring weet ze dat artsen niet altijd beseffen wat armoede betekent. Zo kreeg ze zelf een middel om te stoppen met roken voorgeschreven dat veel te duur was voor haar. Mac-nack werkt nu drie jaar bij het UMC Utrecht als gediplomeerd ervaringsdeskundige (kinder-)armoede en sociale uitsluiting. In haar lessen en zelf ontwikkelde lesmiddelen geeft ze inzicht in hoe het is om in armoede te leven. Als alleenstaande heeft ze in het recente verleden met een minimum aan middelen 5 kinderen grootgebracht. 3 jaar was ze klant bij de voedselbank. ‘Als je weinig geld hebt is het moeilijk om gezond te blijven. Gezond eten is duur. De huizen waarin we hier wonen zijn slecht. Je ervaart meer stress. In Overvecht is de kans dat je gezond oud wordt een stuk kleiner dan in andere wijken.’

Digitaal vaardig

Mac-nack doet graag mee met initiatieven die gezondheidsverschillen proberen te verkleinen. Zoals het programma Digitaal mee in de zorg van het Citrienfonds dat gezondheidsverschillen door digitalisering probeert te verkleinen. Ze helpt Utrechtse stuurgroepleden van dit programma en geeft adviezen aan de onderzoekers van Digitaal mee in de zorg. Ze is ervan overtuigd dat digitalisering in de zorg hoge drempels opwerpt, zeker voor de groep mensen die in armoede leeft. ‘Ik was zelf niet digitaal vaardig. Als ik toch iets digitaal moest doen, probeerde ik dat uit te stellen.’ Voor je gezondheid is digitale vaardigheid steeds belangrijker geworden. Informatie over gezond leven, ziekte of een behandeling gaat steeds vaker via digitale kanalen. Maar dat niet alleen. 'Digitale vaardigheid is ook noodzakelijk om kansen op sport, persoonlijke ontwikkeling of ontspanning te benutten' vertelt Mac-nack die zelf een cursus digitale vaardigheid heeft gevolgd. ‘Als je niet digitaal vaardig bent, mis je veel. Bijvoorbeeld informatie om iets extra’s voor je kinderen te regelen. Zo wist ik vroeger niet dat ik via de stichtingen Leergeld en Jarige Job ondersteuning kon ontvangen voor onderwijsmiddelen of een verjaardag.’

Afhakers

Het toenemen van gezondheidsverschillen door digitalisering is een serieus probleem, weet Nicole van Eldik, kinderarts bij het Maastricht UMC. Zij leidt het programma Digitaal mee in de zorg nu 1 jaar. ‘Als kinderarts heb ik veel gezinnen in kwetsbare situaties gezien. Die konden bijvoorbeeld niets met instructievideo’s. Sommige IT is simpelweg te ingewikkeld. Je krijgt dan terug: “Dit is niet voor mij of mijn soort mensen, dus ga ik er ook niet naar kijken”.’ Volgens de Algemene Rekenkamer zijn er naar schatting 2,5 miljoen Nederlanders met onvoldoende (digitale) basisvaardigheden. Veel mensen lopen vast en haken af. Van Eldik: ‘Daar proberen we met ons programma iets aan te veranderen. Dat willen we doen door bestaande digitale middelen toegankelijker te maken. Dat kan beter. Veel toepassingen zijn ontworpen zonder rekening te houden met de groep achterblijvers. Dat is onwenselijk, zeker als we van digitale zorg de norm maken. Als wij bijvoorbeeld willen dat iedereen zijn afspraken digitaal regelt, dan moet iedereen mee kunnen doen. Als samenleving kunnen we het ons niet permitteren een groep uit te sluiten.’

Mantelzorgers

Digitaal mee in de zorg richt zich op 7 verbeterthema’s (zie kader). Via diverse methoden, zoals focusgroepen en straatinterviews, worden per thema knelpunten verzameld. Vervolgens gaan de onderzoekers zogeheten inclusiestrategieën ontwikkelen die de drempel naar digitale zorg verlagen. Dit doen ze met 4 doelgroepen: mensen met een lagere sociaaleconomische positie, 75-plussers, mensen met een migratieachtergrond en mensen met een cognitieve beperking of niet-aangeboren hersenletsel. Doel is om digitale zorg te herontwerpen voor en met de mensen die daar moeite mee hebben. Dat is duidelijk waar Van Eldik het voor doet en wat haar veel energie geeft. ‘Geweldig om te zien hoe hierin bijna 100 mensen uit de doelgroepen ons nu ondersteunen.’ ‘De knelpuntenanalyse is inmiddels in volle gang’, vertelt ze. ‘Wat we nu al zien is dat inloggen en onvoldoende uitleg over het gebruik van digitale middelen belangrijke knelpunten zijn. Het ligt voor de hand dat we strategieën gaan ontwikkelen, bijvoorbeeld voor een betere uitleg bij de start van een digitale toepassing; we noemen dat ook wel onboarding.’ Dat dit laatste het verschil kan maken, merkt ze bij de Academie voor Patiënt en Mantelzorger van het Maastricht UMC. ‘Mantelzorgers of patiënten die werken met een app om patiënten met hartfalen te monitoren krijgen een uitgebreide toelichting, waar ruim de tijd voor is. Dan lukt het toch vaak om ze zover te krijgen dat ze digitale middelen gebruiken.’ Kunnen we zo alle toepassingen inclusief maken voor iedereen? ‘Het kan ook zo zijn dat we tot de conclusie komen dat er een groep is bij wie het bij bepaalde digitale middelen echt niet lukt.’

Bloedgroep

Van het oplossend vermogen van digitalisering wordt veel verwacht in de zorg. Zo wordt het gezien als een middel tegen toenemende personeelstekorten. Maar met digitalisering die het werk van de zorgprofessional verlicht, moet je wel uitkijken, vindt Mac-nack. Ze merkt dat zorgprofessionals vaak onbewust drempels opwerpen, bijvoorbeeld door van patiënten te vragen dingen zelf te regelen. ‘Ik moest mijn bloedgroep weten en belde de huisarts. Helaas kreeg ik haar niet aan de lijn maar een dokters-assistente. Die zei tegen mij: “Mevrouw, voor het opvragen van uw bloedgroep kunt u uw huisarts niet spreken. U moet dat zelf opzoeken in uw digitale dossier.” Dit was zelfs voor mij – terwijl ik na 3 jaar als ervaringsdeskundige best handig ben met de laptop – bijna niet te doen.’ Mac-nack vindt dat zorgprofessionals zich meer mogen inleven in patiënten die minder geld hebben en minder digitaal vaardig zijn. ‘Er wordt nu veel over ons gesproken op plekken met dure borrelhapjes waar wij niet zijn. Kom naar ons toe en vraag wat wij nodig hebben.’

Van Eldik vindt het een goed idee om de wijk vaker in te gaan. ‘Het is goed om de schuttingen tussen verschillende werelden af te breken en empathie te hebben voor de leefwereld van de ander. Met overleggen voor ons programma zijn we nu al een aantal keer samengekomen in een zaaltje in de moskee in Utrecht in plaats van een congrescentrum.’ Ze vindt het ook een goede gedachte om uitleg over digitale zorg ook vaker buiten de ziekenhuismuren te geven, in de vertrouwde omgeving van de patiënt. ‘Dat is iets wat we moeten meenemen bij het ontwikkelen van inclusie-strategieën. Niet alleen de patiënt moet over een drempel, ook wij als onderzoekers en zorgprofessionals.’ ←

↑