Hoe ZonMw nooit een schoothondje werd

Het verhaal over de eerste jaren van ZonMw lijkt een beetje op dat van een startend bedrijf. In de begintijd zaten medewerkers bij mooi weer buiten op het gras te lunchen. Eén opmerking aan het adres van toenmalig directeur Henk Smid was genoeg; de volgende dag stond er een fraaie picknicktafel op het gras. Het was in die tijd niet ongebruikelijk dat er huisdieren meekwamen naar het werk: honden, maar ook vogels en zelfs een goudvis in een kom. Geleidelijk werden de regels strakker. Of misschien kun je beter zeggen: ZonMw professionaliseerde.

De herinneringen over de picknicktafel en huisdieren komen van strategisch adviseur ­Renata Klop. Zij werkt bijna vanaf het begin bij ZonMw. Zij zag de organisatie veranderen van een ­pioniersclubje in een groot, efficiënt kennis­instituut, waar gewerkte uren met project­codes verantwoord worden. ‘Als iemand afscheid neemt, organiseer ik altijd een cabaretje met collega’s’, vertelt ze met een lach. ‘Onlangs kreeg ik de vraag: “Is hier ook een tijdschrijfregel voor?”’

Paleisrevolutie

De oprichting van ZonMw, dat aanvankelijk ­ZorgOnderzoek Nederland (ZON) heette, ging niet zonder slag of stoot. Er was een kleine paleis­revolutie voor nodig om alle neuzen  in dezelfde richting te krijgen.^I Doel van de ­nieuwe organisatie was om een einde te maken aan de enorme versnippering in subsidies voor zorg­onderzoek binnen het ministerie van VWS, ­destijds een landschap met veel koninkrijkjes. Het viel niet te verwachten dat alle instellingen, programma’s en projecten die zich met zorg­onderzoek bezighielden hun zelfstandigheid en eigenheid zomaar zouden opgeven. Bovendien heerste aan de kant van de wetenschap wantrouwen. Onderzoekers die meer fundamenteel onderzoek deden waren bang dat ZON zich alleen op toegepast onderzoek zou richten. Praktijkinstanties dachten juist dat ze het zouden afleggen tegen wetenschappers die meer basaal onderzoek deden, omdat zij beter georganiseerd zouden zijn. En hoe zou ZON financieringsaanvragen beoordelen? Bij VWS was het soms mogelijk op basis van een A4-tje tonnen subsidie binnen te halen. Op de drempel van de 21e eeuw kon dat echt niet meer, zo maakte de oprichting van het nieuwe instituut duidelijk.

Els Borst

Toenmalig minister Els Borst van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) zette door. Voor haar stond vast dat een eigen organisatie, aangestuurd door VWS, de aangewezen route was. Er moest meer coördinatie komen, op basis van een heldere visie en duidelijk beleid. Met haar lange staat van dienst in de gezondheidszorg, die in 1969 was begonnen, onderkende ze dat de toekomst lag bij praktijkgericht onderzoek. In de Wet op de organisatie ZorgOnderzoek Nederland (1998) liet ze opnemen dat de resultaten van onderzoek ook werkelijk moeten worden toegepast. Daarmee sloot Borst aan op een internationale beweging die in de jaren negentig op gang was gekomen.

‘Mensen vergeten wel eens dat we niet alleen onderzoek subsidiëren maar ook innovatie. Dat is zorgvernieuwing in de praktijk die meteen effect sorteert’, zegt senior stafmedewerker, of in zijn eigen woorden ‘vliegende kiep’, Jos Zandvliet. Net als Klop werkt hij bijna vanaf de oprichting bij ZonMw. ‘In het verleden was te vaak geld gegaan naar onderzoek waarvan je nooit meer iets hoorde. Onderzoek en innovatie moeten tot impact leiden, vond Borst. Daarmee was ZonMw zijn tijd vooruit. Doelmatigheid en impact zijn nu wereldwijd de norm in subsidiëring van zorgonderzoek.’

Evidence based practice (EBP) nam in de 25 jaar van het bestaan van ZonMw een vlucht. Daarbij gaat het om het toepassen én aantonen van de laatste wetenschappelijke inzichten bij zowel onderzoek als implementatie, maar ook om de maatschappelijke relevantie. Een evidence ­based practice draagt bij aan vertrouwen van publiek en financiers in onderzoek, wetenschap en de kosten. 

Forse bezuiniging

Dat ZonMw het maken van impact omarmde sprak niet vanzelf. Els Borst zat daar de eerste jaren bovenop. Regelmatig werd ZonMw geëvalueerd en daarbij was zij streng, aldus haar biografe Nele Beyens.^II De minister vroeg zich af of er feitelijke veranderingen tot stand ­waren gebracht. ‘Zo nee, dan moeten we de hele ZON-aanpak heroverwegen.’ Het bestaan van ZON was voor Borst dus zeker geen doel op zich. Het ging de minister om het resultaat. Meer dan eens liet ze blijken dat ‘de implementatie van best practices’ in de zorg beter kon, maar over het algemeen was ze met de opzet zeer tevreden. Toen ZON in 2001 samenging met het Gebiedsbestuur Medische Wetenschappen van NWO en zo ZonMw werd, gaf ze directeur Henk Smid mee dat de nieuwe organisatie autonoom diende te blijven. ‘Word geen schoothondje van VWS’, waarschuwde ze, wetende dat niet alle ambtenaren even geporteerd waren geweest van de ­nieuwe organisatie die ten koste was gegaan van het eilandenrijk in subsidieland.

Dat Els Borst ook zelf autonoom was, bleek al snel daarna. In 2002 schroefde ze het budget van ZonMw terug van 44 naar 29 miljoen euro. Het kabinet wilde extra geld uittrekken voor het verkorten van de wachtlijsten in de gezondheidszorg en daarvoor moest Borst elders in haar begroting ruimte vinden. ZON-vicevoorzitter Dick Dees vond de korting van 40 procent op het ­onderzoeksbudget bizar. Even werd een juridische procedure overwogen om de bezuiniging ongedaan te maken, maar er werd een andere strategie gekozen. ZonMw publiceerde een witboek met onderzoek dat nu niet meer gedaan kon worden.^III In de jaren die volgden slaagde ZonMw erin, met incidentele subsidies van het ministerie van VWS, een belangrijk deel van de onderzoeken ­uit dat witboek uit te voeren. Zo werd belangrijk onderzoek toch nog uitgevoerd. 

Signalementen

ZonMw groeide in de 25 jaar van het bestaan als kool. In de eerste tien jaar had de organisatie jaarlijks tussen de 120 en 150 miljoen euro te besteden. Bij het tienjarig bestaan liepen er 91 programma’s. Inmiddels zijn dat er meer dan 180 bij een totale subsidie van 286 miljoen euro. Deze worden binnen veertien clusters uitgevoerd. Het aantal medewerkers is gegroeid naar meer dan 500. 

De activiteiten van ZonMw vinden vooral op de achtergrond plaats en zijn meestal faciliterend van aard. Dat geldt voor ‘het programmeren en financieren van onderzoek en vernieuwing in gezondheid, zorg en welzijn’, en ook voor de tweede kernactiviteit ‘stimuleren van impact’. De derde kernactiviteit is iets meer op de voorgrond: 'het signaleren van kennisbehoeftes'. Dankzij de andere twee kernactiviteiten kan ZonMw goed zien waar ontbrekende kennis nodig is. Samen met onderzoekers, opdrachtgevers, de praktijk, ­onderwijs en burgers wordt hier aandacht voor gevraagd, bijvoorbeeld via verkenningen en ­signalementen. 

Een mooi voorbeeld van signaleren is het ­ontwikkelen van een nieuwe definitie voor ­gezondheid, samen met de Gezondheidsraad en Machteld­ Huber. Deze definitie werd overal ­opgepakt en kreeg veel invloed op hoe naar ­gezondheid gekeken wordt. Een ander duidelijk voorbeeld is het signalement dat in 2009 aandacht vroeg voor goed gebruik van geneesmiddelen. Dit leidde in 2011 tot een gelijknamig, langlopend en succesvol programma met een budget van 91 miljoen euro.^IV

Burgerpanel

De geschiedenis van 25 jaar ZonMw is ook de ­geschiedenis van een kwart eeuw ontwikkelingen in zorgonderzoek en subsidiebeleid. De focus op impact en implementatie van kennis is al eerder ter sprake gekomen. ZonMw heeft zich hier van het begin af aan hard voor gemaakt. ‘We vragen projectleiders om al in de subsidieaanvraag aandacht aan implementatie en impact te besteden, hoe ze dit willen bereiken en aantonen’, schetst Klop. ‘Voor de medewerkers van ZonMw betekent het dat zij de verbinding zoeken tussen beleid, onderzoek, praktijk en onderwijs. Met alle stakeholders werken we samen. Als je iets doet op gebied van forensische geneeskunde, ga je ook kijken bij Justitie, grote organisaties, je gaat met onderzoekers praten en het onderwijs. Daar is ZonMw uniek in, maar dit denken is tevens uitdagend. Intern samenwerken daarbij is zeer belangrijk en dat kan bij ons nog beter.’

Belangrijk voor het vergroten van de impact van onderzoek is open science. Sinds 2013 moeten wetenschappers publicaties over onderzoeken die (deels) met subsidie van ZonMw tot stand zijn gekomen beschikbaar stellen voor andere wetenschappers, burgers en ondernemers. Sinds 1 januari 2021 stelt ZonMw open access-publiceren verplicht. ‘We zetten ons actief in om de overgang naar honderd procent open access te bevorderen en te versnellen’, vertelt Zandvliet. 

Open science is meer dan alleen toegankelijkheid van onderzoek. Het is ook een ­andere­ manier van erkenning geven en evalueren. Waar onderzoekers in het verleden vooral werden beoordeeld op hun onderzoeksprestaties, wil ZonMw ook andere talenten van ­onderzoekers waarderen, zoals onderwijskwaliteiten, ­impact realiseren, leiderschap en bijdragen aan open science, patiëntenzorg en citizen ­science.­­ ‘Dat gaat over een betere samenwerking­ ­tussen ­burgers en wetenschappers’, licht Klop toe.­ 'Doel is dat academisch onderzoek beter ­aansluit op de praktijk, waardoor resultaten concreter worden.’ Al in 2007 stelde ZonMw zijn eerste burger­panel samen. Ruim twintig Nederlanders ­mochten toen meedenken over het nieuwe programma Ethiek en gezondheidszorg. ‘Als je nou één trend zou willen benoemen die de afgelopen kwart eeuw samenvat, dan is het wel dat ZonMw wil bevorderen dat onderzoek in zorg en welzijn midden in de ­samenleving staat’, meent Klop.

Darmkankerscreening

Gevraagd naar successen in de afgelopen 25 jaar noemt Jos Zandvliet de darmkankerscreening. Aan de stapsgewijze invoering in 2014 gingen jaren van discussie en onderzoek vooraf. ‘We hebben het traject gefinancierd van fundamenteel onderzoek tot implementatie’, licht hij toe. Het was een lange weg, maar de screening kan op termijn 2.400 sterfgevallen per jaar voorkomen. 

Als een succes genoemd wordt, mag ook een mislukking niet onvermeld blijven. ‘Het woord mislukking gaat mij te ver, maar van ‘verzorgend wassen’ hadden we ons bijvoorbeeld meer voorgesteld’, zegt Zandvliet. ‘Dat is wassen zonder water, met een washandje met een speciale vloeistof. Het is bewezen beter dan gewoon wassen: hygiënisch, prettig, efficiënt en goedkoper. We zijn lang bezig geweest de methode te implementeren, maar met te weinig resultaat. Zorgorganisaties, inkopers en professionals hielden liever vast aan het oude.’ Inmiddels is wassen zonder water meer ingeburgerd. ‘Verzorgend wassen’ zoals de nieuwe naam is, wordt ook aanbevolen door Zorg voor Beter. Volgens dit kennisplatform belast dit patiënten minder en kan het hen zelfredzamer maken.^V

Argos

ZonMw-voorzitter Pauline Meurs werd tussen 2012 en 2016 door het feministische blad Opzij vier keer uitgeroepen tot machtigste vrouw in de zorg. Directeur Henk Smid stond een keer vijfde in de ranglijst van invloedrijkste zorgbestuurders van Skipr. Hoewel de invloed van ZonMw in het zorgveld wordt onderkend, blijft de organisatie bij het grote publiek tamelijk onbekend. In nieuwsberichten valt de naam als financier van projecten, maar het nieuws gaat zelden over ZonMw zelf. Dit was echter wel het geval in 2017, toen het VPRO-radioprogramma Argos met een beschuldiging van belangenverstrengeling kwam. Leden van de commissie die subsidieaanvragen beoordeelden zouden ook hun eigen aanvragen hebben beoordeeld. De uitzending veroorzaakte ophef en leidde tot Kamervragen. Van de beschuldiging bleef weinig heel. In één casus was de Gedragscode Belangenverstrengeling inderdaad onvoldoende nageleefd, bleek uit eigen onderzoek. ZonMw maakte bekend dat te betreuren en scherpte de Gedragscode aan. Daarna keerde de mediarust weer terug. 

Verschillen wegnemen

Na 25 jaar rijst het beeld op van een instituut dat midden in de samenleving staat. ‘Diversiteit en inclusie’, woorden die nu veel weerklank vinden, zijn in het dna van ZonMw verankerd. Het is altijd de overtuiging geweest dat een goede kwaliteit van leven en gezondheid voor iedereen moet gelden, ook voor wie dit niet zo vanzelfsprekend is. En ook dat kwaliteit van leven en gezondheid door ieder mens anders wordt beleefd. Een van de belangrijkste medische inzichten van de afgelopen kwart eeuw is dat er enorme verschillen bestaan tussen gezonde levensverwachting in arme en in rijke buurten en tussen hoog- en laagopgeleiden. Al vanaf het begin subsidieert ZonMw ook onderzoek naar multiculturele verschillen in gezondheidszorg. Hetzelfde geldt voor sekseverschillen. Man en vrouw zijn gelijkwaardig, maar in de zorg niet gelijk. Ziekten uiten zich anders bij mannen dan bij vrouwen. Daar is in het verleden weleens te weinig aandacht voor geweest, vooral in het nadeel van vrouwen. In 2012 is voor dit issue aandacht gevraagd in het signalement Vrouwen zijn anders. En sinds 2016 bestaat het kennisprogramma Gender en Gezondheid. Dit wil onder meer onderzoeken waarom zorg aan mannen en vrouwen vaak niet dezelfde uitwerking heeft. ‘Veel mensen denken bij diversiteit en inclusie misschien als eerste aan genderneutrale toiletten’, glimlacht Klop, ‘maar daar heeft het weinig mee te maken. Al denk ik dat wij ook met gemengde toiletten een van de eerste in Nederland waren. Als je er zo op terugkijkt heeft ZonMw best vaak voorop gelopen.’ Knap voor een organisatie waarvan niet iedereen aanvankelijk hoge verwachtingen had.

Trouwe hond

Zeker de laatste jaren heeft ZonMw veel over zich heen gekregen. Het heeft moeten omgaan met een niet doorgezette integratie met de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). Ook is van de organisatie veel gevraagd tijdens de coronacrisis. Toch wordt anno 2023 de wijze waarop ZonMw haar taken vervult breed gewaardeerd door de diverse partijen in het veld: beleid, praktijk, onderwijs en kennisinstellingen. Stakeholders beschouwen de organisatie volgens de laatste evaluatie als onmisbaar.^VI Een aanbeveling luidt: blijf het evenwicht vinden tussen een goede opdrachtnemer zijn én eigenzinnig acteren. Dat laatste betekent dat ZonMw indien nodig nee moet zeggen en zelf moet signaleren wat er in de omgeving speelt: een hond die trouw is, maar ook af en toe waarschuwend blaft.  ←

↑