Machteld Huber
De zin die de kijk op gezondheid kantelde
Het is de missie van Machteld Huber (71) om onze visie op zorg en gezondheid te veranderen. Ondersteund door ZonMw en de Gezondheidsraad kwam ze met een gezaghebbende alternatieve omschrijving voor de gangbare definitie van gezondheid van de Wereldgezondheidsorganisatie. Huber: ‘Vernieuwing is in de zorg harder nodig dan ooit én haalbaar.’
Tekst: Joost Bijlsma
Hoe blijf je gezond? De heersende gedachte is lang geweest dat je dit voornamelijk doet door het bestrijden van ziekte met medicijnen en behandelingen. Al het andere wat van invloed is op onze gezondheid, zoals voeding, beweging, omgeving én zingeving, bleef lang onderbelicht in ons denken over gezondheid. Machteld Huber heeft er haar missie van gemaakt om dat te veranderen.
Al tijdens haar studie geneeskunde, met als specialisatie huisartsengeneeskunde, valt haar op dat het in die opleiding vooral over moleculen gaat en minder over mensen. De medische wetenschap beschouwt het lichaam als een chemische fabriek, die je draaiende moet houden. Tijdens vier zware ziektes die haar tussen haar dertigste en vijfendertigste treffen ondervindt ze aan den lijve dat dit een te beperkte opvatting is. Ze merkt dat meer dan alleen medicatie bijdraagt aan haar welbevinden én herstel. Zij kan dit zelf stimuleren via voeding, wandelingen, onderzoek van haar innerlijk en meditatie. Zo raakt ze ervan overtuigd dat psyche en lichaam onlosmakelijk verbonden zijn. Na haar ziektes gooit ze het over een andere boeg. Ze wil haar ervaringen nuttig maken voor het vak en gaat onderzoek doen naar gezondheid en gaandeweg ook naar duurzame landbouw en voeding. Ook werkt ze in de verslavingszorg en met oorlogsgetraumatiseerden. In haar nieuwe werkkringen vindt ze onderbouwing voor haar vermoeden dat mensen heel veel zelf kunnen bijdragen aan hun herstel en gezondheid. Huber raakt steeds meer gefascineerd door thema’s als veerkracht en eigen regie en wat die betekenen voor je gezondheid. In de medische wereld is daar dan nog weinig aandacht voor.
Hoe kan het dat we ons zo eenzijdig op dat medische en lichamelijke zijn gaan richten?
‘Dat kwartje viel bij mij tijdens mijn filosofiestudie waarin ik kennismaakte met het werk van René Descartes. Tijdens een twintigjarig verblijf in ons land in de zeventiende eeuw heeft deze wereldberoemde filosoof zijn gedachtegoed over de scheiding tussen lichaam en geest ontwikkeld. Dat werd de leidende benadering in de geneeskunde en heeft ons zeker ver gebracht. Een minder mooie erfenis is dat we zijn doorgeslagen in de focus op het lichamelijke. Ik besloot mij hard te maken om in de zorg lichaam en geest weer meer te verbinden. (Met een knipoog) Ik dacht: laten we dat wat vanuit ons land een beetje is misgegaan en doorgeschoten ook vanuit hier weer bijstellen.’
U heeft het aangedurfd om een alternatief voor te stellen voor de definitie van gezondheid van de Wereldgezondheidsorganisatie WHO: ‘een toestand van compleet fysiek, mentaal en sociaal welbevinden en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebreken’.
Wat triggerde u om dit te gaan doen?
‘Dat is ontstaan nadat ik als projectleider bij het Louis Bolk Instituut een onderzoek naar de gezondheid van kippen had gedaan. In opdracht van het ministerie van Landbouw onderzocht ik samen met TNO, Wageningen Universiteit en het Instituut voor Voedselveiligheid RIKILT of biologisch gevoerde kippen wellicht gezonder zijn. We vonden een sneller herstel na een geprovoceerde ziekte bij dieren die biologisch geteeld voer hadden gegeten, ten opzichte van dieren die gangbaar geteeld voer kregen. Tot mijn frustratie mocht ik niet concluderen dat er gezondheidswinst was. De reden daarvoor was dat niet duidelijk was wat precies onder gezondheid wordt verstaan. In diezelfde tijd (in 2007, red.) verscheen een proefschrift van Bart Penders: From Seeking Health to Finding Healths. Deze wetenschapsfilosoof onderzocht daarin (inter)nationale voedingsonderzoeken. Hij ontdekte dat laboratoria eigen definities van gezondheid hanteren die passen bij hun laboratoriummethodiek. Penders pleitte voor een overkoepelende en integrale omschrijving van gezondheid.
Ik voelde mij geroepen om die te gaan ontwikkelen. Hoogleraar huisartsengeneeskunde André Knottnerus, toen voorzitter van de Gezondheidsraad, reageerde met enthousiasme toen ik hem deze uitdaging voorlegde. Hetzelfde gold voor directeur Henk Smid van ZonMw die ik daarna bezocht.’
‘Het was niet duidelijk wat precies onder gezondheid wordt verstaan’
De definitie van gezondheid die de WHO hanteerde werkte niet goed?
‘Deze definitie is ontstaan in 1948. Toen heerste er, met het beschikbaar komen van antibiotica, groot optimisme. De gedachte was dat we met zorg alle aandoeningen uit de wereld konden helpen. De definitie legde de lat voor gezondheid erg hoog en werkte medicalisering in de hand. ZonMw en de Gezondheidsraad hadden daar last van. Aan ‘een toestand van volledig lichamelijk psychisch en sociaal welbevinden’ voldoet vrijwel niemand. Wie met een chronische ziekte weet om te gaan valt daar bijvoorbeeld niet onder, terwijl dat toch een gezonde omgang genoemd zou mogen worden. ZonMw en de Gezondheidsraad wilden hier samen iets aan doen. Ze gaven mij de opdracht om in 2009 een internationale invitational conferentie te organiseren over de vraag: Is gezondheid een statisch begrip: een toestand? Of is het een dynamisch begrip: een vermogen?’
Had u al een idee hoe een alternatief eruit moest zien?
‘Nog niet echt. Behalve dat daar iets van veerkracht – zoals ik tijdens mijn ziektes had ervaren – in terug moest komen. En ook dat het concept of de omschrijving – ik noem het bewust geen definitie – van gezondheid integraal moest zijn. De conferentie met een keur aan internationale denkers gaf richting. Samen met twaalf auteurs schreef ik daarna een artikel dat de basis werd voor een nieuwe omschrijving. Daarmee haalden we in 2011 de cover van British Medical Journal.’
Positieve Gezondheid
De nieuwe omschrijving voor gezondheid die Huber voorstelt, luidt: ‘Gezondheid als het vermogen van mensen om zich aan te passen (in de betekenis van: omgaan met uitdagingen, red.) en een eigen regie te voeren, in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven’. Daarna volgt een vervolgopdracht van ZonMw. In dit onderzoek zoekt ze uit of er draagvlak is voor de geformuleerde omschrijving en hoe die uitgewerkt kan worden voor de praktijk. Zo ontstaat ‘Positieve Gezondheid’. Dit kent zes verschillende dimensies waarop gezondheid beoordeeld kan worden: lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Later ontwikkelt ze ook nog meerdere tools, zoals het Spinnenweb van Positieve Gezondheid en de coachende gespreksmethodiek ‘het andere gesprek’. Daarmee kunnen professionals in zorg en welzijn de zes dimensies met patiënten bespreken.
Waarom is het zo belangrijk om het over meer te hebben dan alleen ziekte en symptomen?
‘Als je het andere gesprek niet voert, mis je manieren om het herstel te bevorderen. Zingeving, bijvoorbeeld, beschouw ik zelf als de sterkste gezond makende kracht. Als je mensen vraagt naar wat voor hen belangrijk is in hun leven en wat ze echt willen, boor je daar grote krachtbronnen mee aan. Belangrijk is om ook samen te kijken wat iemand zelf in die richting kan doen en of er eventueel ondersteuning bij nodig is.’
Je probeert ook andere dingen te achterhalen die kunnen bijdragen aan herstel?
‘Veel problemen die bij de dokter komen zijn niet medisch, maar bijvoorbeeld sociaal. Die vragen niet om een oplossing in de vorm van medicijnen, maar bijvoorbeeld om veranderingen in het leven van mensen. Van schulden, relatieproblemen en eenzaamheid kun je ziek worden. Dat los je vaak niet met medische zorg op. Positieve Gezondheid kan deze voorliggende problemen inzichtelijk maken. Deze benadering kan mensen bovendien helpen om hun veerkracht te versterken. Mijn ideaal is dat het ook in het onderwijs wordt omarmd. Er zijn al scholen bezig met dit gedachtegoed.’
Hoe ervaart u de rol van ZonMw bij de ontwikkeling van de brede kijk op zorg en uw gedachtegoed in het bijzonder?
‘Ik heb mij in mijn werk zeer gesteund gevoeld door ZonMw dat ik als innovatief denkend en visionair ervaar. Ze durven grenzen te verleggen. Zo ondersteunen ze ook onderzoek dat ingaat tegen de traditionele mainstream in de sector.’
Hoe belangrijk is innovatie volgens u?
‘Het stelsel loopt vast. Denk aan: huisartsenposten die niet bereikbaar zijn, kinderen die niet naar het consultatiebureau kunnen of geen mentale zorg kunnen krijgen. Dat kunnen we niet oplossen door nog meer van hetzelfde te doen en de zorgproductie nog verder op te voeren. We zullen op zoek moeten naar andere manieren om mensen echt gezonder te maken. Vernieuwing op dat gebied is harder nodig dan ooit én haalbaar.’ ←
Brede benaderingen gezondheid
Niet alleen naar klachten kijken, maar ook naar krachten
De gezondheidszorg neigt naar een focus op ziekte, symptomen en behandelingen. Minder aandacht gaat naar meedoen in de maatschappij, leefstijl, mentaal welbevinden, eigen regie, veerkracht en betekenisgeving. Terwijl ook die factoren van invloed zijn op onze gezondheid. Deze ziektegerichtheid wordt als een probleem gezien in het Integraal Zorg Akkoord (IZA), waarmee kabinet en spelers in de zorg het stelsel toekomstbestendig willen houden. Zij willen dat er meer aandacht komt voor het gezonder maken van Nederlanders en preventie. Wat daarbij kan helpen is een bredere benadering van gezondheid. Verreweg het bekendste brede concept is Positieve Gezondheid, maar er zijn er meer, zoals Vitaliteit en Leefstijl en Van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag. Deze brede benaderingen helpen om niet alleen naar de klachten maar ook naar de krachten van mensen te kijken. Wat vindt iemand belangrijk om zich gezond te voelen en wat heeft hij of zij daarvoor nodig? ZonMw gebruikt de brede benaderingen als een pijler voor verantwoord programmeren. Onderzoeksprogramma’s die breder naar gezondheid kijken dragen bij aan de noodzakelijke transformatie in de zorg waar het IZA naartoe wil werken. Het meten van een brede benadering als Positieve Gezondheid is niet gemakkelijk. ZonMw heeft in 2020 een debat georganiseerd over de vraag of dit kan en twee jaar later een project gefinancierd waarin een meetinstrument wordt ontwikkeld. De resultaten worden in 2025 verwacht.
Interview
Machteld Huber
De zin die de kijk op gezondheid kantelde
Het is de missie van Machteld Huber (71) om onze visie op zorg en gezondheid te veranderen. Ondersteund door ZonMw en de Gezondheidsraad kwam ze met een gezaghebbende alternatieve omschrijving voor de gangbare definitie van gezondheid van de Wereldgezondheidsorganisatie. Huber: ‘Vernieuwing is in de zorg harder nodig dan ooit én haalbaar.’
Tekst: Joost Bijlsma
Hoe blijf je gezond? De heersende gedachte is lang geweest dat je dit voornamelijk doet door het bestrijden van ziekte met medicijnen en behandelingen. Al het andere wat van invloed is op onze gezondheid, zoals voeding, beweging, omgeving én zingeving, bleef lang onderbelicht in ons denken over gezondheid. Machteld Huber heeft er haar missie van gemaakt om dat te veranderen.
Al tijdens haar studie geneeskunde, met als specialisatie huisartsengeneeskunde, valt haar op dat het in die opleiding vooral over moleculen gaat en minder over mensen. De medische wetenschap beschouwt het lichaam als een chemische fabriek, die je draaiende moet houden. Tijdens vier zware ziektes die haar tussen haar dertigste en vijfendertigste treffen ondervindt ze aan den lijve dat dit een te beperkte opvatting is. Ze merkt dat meer dan alleen medicatie bijdraagt aan haar welbevinden én herstel. Zij kan dit zelf stimuleren via voeding, wandelingen, onderzoek van haar innerlijk en meditatie. Zo raakt ze ervan overtuigd dat psyche en lichaam onlosmakelijk verbonden zijn. Na haar ziektes gooit ze het over een andere boeg. Ze wil haar ervaringen nuttig maken voor het vak en gaat onderzoek doen naar gezondheid en gaandeweg ook naar duurzame landbouw en voeding. Ook werkt ze in de verslavingszorg en met oorlogsgetraumatiseerden. In haar nieuwe werkkringen vindt ze onderbouwing voor haar vermoeden dat mensen heel veel zelf kunnen bijdragen aan hun herstel en gezondheid. Huber raakt steeds meer gefascineerd door thema’s als veerkracht en eigen regie en wat die betekenen voor je gezondheid. In de medische wereld is daar dan nog weinig aandacht voor.
Hoe kan het dat we ons zo eenzijdig op dat medische en lichamelijke zijn gaan richten?
‘Dat kwartje viel bij mij tijdens mijn filosofiestudie waarin ik kennismaakte met het werk van René Descartes. Tijdens een twintigjarig verblijf in ons land in de zeventiende eeuw heeft deze wereldberoemde filosoof zijn gedachtegoed over de scheiding tussen lichaam en geest ontwikkeld. Dat werd de leidende benadering in de geneeskunde en heeft ons zeker ver gebracht. Een minder mooie erfenis is dat we zijn doorgeslagen in de focus op het lichamelijke. Ik besloot mij hard te maken om in de zorg lichaam en geest weer meer te verbinden. (Met een knipoog) Ik dacht: laten we dat wat vanuit ons land een beetje is misgegaan en doorgeschoten ook vanuit hier weer bijstellen.’ U heeft het aangedurfd om een alternatief voor te stellen voor de definitie van gezondheid van de Wereldgezondheidsorganisatie WHO: ‘een toestand van compleet fysiek, mentaal en sociaal welbevinden en niet alleen de afwezigheid van ziekte of gebreken’.
Wat triggerde u om dit te gaan doen?
‘Dat is ontstaan nadat ik als projectleider bij het Louis Bolk Instituut een onderzoek naar de gezondheid van kippen had gedaan. In opdracht van het ministerie van Landbouw onderzocht ik samen met TNO, Wageningen Universiteit en het Instituut voor Voedselveiligheid RIKILT of biologisch gevoerde kippen wellicht gezonder zijn. We vonden een sneller herstel na een geprovoceerde ziekte bij dieren die biologisch geteeld voer hadden gegeten, ten opzichte van dieren die gangbaar geteeld voer kregen. Tot mijn frustratie mocht ik niet concluderen dat er gezondheidswinst was. De reden daarvoor was dat niet duidelijk was wat precies onder gezondheid wordt verstaan. In diezelfde tijd (in 2007, red.) verscheen een proefschrift van Bart Penders: From Seeking Health to Finding Healths. Deze wetenschapsfilosoof onderzocht daarin (inter)nationale voedingsonderzoeken. Hij ontdekte dat laboratoria eigen definities van gezondheid hanteren die passen bij hun laboratoriummethodiek. Penders pleitte voor een overkoepelende en integrale omschrijving van gezondheid. Ik voelde mij geroepen om die te gaan ontwikkelen. Hoogleraar huisartsengeneeskunde André Knottnerus, toen voorzitter van de Gezondheidsraad, reageerde met enthousiasme toen ik hem deze uitdaging voorlegde. Hetzelfde gold voor directeur Henk Smid van ZonMw die ik daarna bezocht.’
‘Het was niet duidelijk wat precies onder gezondheid wordt verstaan’
De definitie van gezondheid die de WHO hanteerde werkte niet goed?
‘Deze definitie is ontstaan in 1948. Toen heerste er, met het beschikbaar komen van antibiotica, groot optimisme. De gedachte was dat we met zorg alle aandoeningen uit de wereld konden helpen. De definitie legde de lat voor gezondheid erg hoog en werkte medicalisering in de hand. ZonMw en de Gezondheidsraad hadden daar last van. Aan ‘een toestand van volledig lichamelijk psychisch en sociaal welbevinden’ voldoet vrijwel niemand. Wie met een chronische ziekte weet om te gaan valt daar bijvoorbeeld niet onder, terwijl dat toch een gezonde omgang genoemd zou mogen worden. ZonMw en de Gezondheidsraad wilden hier samen iets aan doen. Ze gaven mij de opdracht om in 2009 een internationale invitational conferentie te organiseren over de vraag: Is gezondheid een statisch begrip: een toestand? Of is het een dynamisch begrip: een vermogen?’
Had u al een idee hoe een alternatief eruit moest zien?
‘Nog niet echt. Behalve dat daar iets van veerkracht – zoals ik tijdens mijn ziektes had ervaren – in terug moest komen. En ook dat het concept of de omschrijving – ik noem het bewust geen definitie – van gezondheid integraal moest zijn. De conferentie met een keur aan internationale denkers gaf richting. Samen met twaalf auteurs schreef ik daarna een artikel dat de basis werd voor een nieuwe omschrijving. Daarmee haalden we in 2011 de cover van British Medical Journal.’
Positieve Gezondheid
De nieuwe omschrijving voor gezondheid die Huber voorstelt, luidt: ‘Gezondheid als het vermogen van mensen om zich aan te passen (in de betekenis van: omgaan met uitdagingen, red.) en een eigen regie te voeren, in het licht van fysieke, emotionele en sociale uitdagingen van het leven’. Daarna volgt een vervolgopdracht van ZonMw. In dit onderzoek zoekt ze uit of er draagvlak is voor de geformuleerde omschrijving en hoe die uitgewerkt kan worden voor de praktijk. Zo ontstaat ‘Positieve Gezondheid’. Dit kent zes verschillende dimensies waarop gezondheid beoordeeld kan worden: lichaamsfuncties, mentaal welbevinden, zingeving, kwaliteit van leven, meedoen en dagelijks functioneren. Later ontwikkelt ze ook nog meerdere tools, zoals het Spinnenweb van Positieve Gezondheid en de coachende gespreksmethodiek ‘het andere gesprek’. Daarmee kunnen professionals in zorg en welzijn de zes dimensies met patiënten bespreken.
Spinnenweb Positieve Gezondheid 2.0.
iph.nl
Waarom is het zo belangrijk om het over meer te hebben dan alleen ziekte en symptomen?
‘Als je het andere gesprek niet voert, mis je manieren om het herstel te bevorderen. Zingeving, bijvoorbeeld, beschouw ik zelf als de sterkste gezond makende kracht. Als je mensen vraagt naar wat voor hen belangrijk is in hun leven en wat ze echt willen, boor je daar grote krachtbronnen mee aan. Belangrijk is om ook samen te kijken wat iemand zelf in die richting kan doen en of er eventueel ondersteuning bij nodig is.’
Je probeert ook andere dingen te achterhalen die kunnen bijdragen aan herstel?
‘Veel problemen die bij de dokter komen zijn niet medisch, maar bijvoorbeeld sociaal. Die vragen niet om een oplossing in de vorm van medicijnen, maar bijvoorbeeld om veranderingen in het leven van mensen. Van schulden, relatieproblemen en eenzaamheid kun je ziek worden. Dat los je vaak niet met medische zorg op. Positieve Gezondheid kan deze voorliggende problemen inzichtelijk maken. Deze benadering kan mensen bovendien helpen om hun veerkracht te versterken. Mijn ideaal is dat het ook in het onderwijs wordt omarmd. Er zijn al scholen bezig met dit gedachtegoed.’
Hoe ervaart u de rol van ZonMw bij de ontwikkeling van de brede kijk op zorg en uw gedachtegoed in het bijzonder?
‘Ik heb mij in mijn werk zeer gesteund gevoeld door ZonMw dat ik als innovatief denkend en visionair ervaar. Ze durven grenzen te verleggen. Zo ondersteunen ze ook onderzoek dat ingaat tegen de traditionele mainstream in de sector.’
Hoe belangrijk is innovatie volgens u?
‘Het stelsel loopt vast. Denk aan: huisartsenposten die niet bereikbaar zijn, kinderen die niet naar het consultatiebureau kunnen of geen mentale zorg kunnen krijgen. Dat kunnen we niet oplossen door nog meer van hetzelfde te doen en de zorgproductie nog verder op te voeren. We zullen op zoek moeten naar andere manieren om mensen echt gezonder te maken. Vernieuwing op dat gebied is harder nodig dan ooit én haalbaar.’ ←
Brede benaderingen gezondheid
Niet alleen naar klachten kijken, maar ook naar krachten
De gezondheidszorg neigt naar een focus op ziekte, symptomen en behandelingen. Minder aandacht gaat naar meedoen in de maatschappij, leefstijl, mentaal welbevinden, eigen regie, veerkracht en betekenisgeving. Terwijl ook die factoren van invloed zijn op onze gezondheid. Deze ziektegerichtheid wordt als een probleem gezien in het Integraal Zorg Akkoord (IZA), waarmee kabinet en spelers in de zorg het stelsel toekomstbestendig willen houden. Zij willen dat er meer aandacht komt voor het gezonder maken van Nederlanders en preventie. Wat daarbij kan helpen is een bredere benadering van gezondheid. Verreweg het bekendste brede concept is Positieve Gezondheid, maar er zijn er meer, zoals Vitaliteit en Leefstijl en Van ziekte en zorg naar gezondheid en gedrag. Deze brede benaderingen helpen om niet alleen naar de klachten maar ook naar de krachten van mensen te kijken. Wat vindt iemand belangrijk om zich gezond te voelen en wat heeft hij of zij daarvoor nodig? ZonMw gebruikt de brede benaderingen als een pijler voor verantwoord programmeren. Onderzoeksprogramma’s die breder naar gezondheid kijken dragen bij aan de noodzakelijke transformatie in de zorg waar het IZA naartoe wil werken. Het meten van een brede benadering als Positieve Gezondheid is niet gemakkelijk. ZonMw heeft in 2020 een debat georganiseerd over de vraag of dit kan en twee jaar later een project gefinancierd waarin een meetinstrument wordt ontwikkeld. De resultaten worden in 2025 verwacht.